Isang sipi mula sa isang kuwentong bahagi ng thesis. "Isang gabay para sa manga indio tungcol sa manga sacramento at para sa icabubuti nang caloloua upang mapalapit sa Dios Ama, Anac at Espiritu Santo at maabot nang canilang manga caloloua ang Langit" ng pamagat ng kuwento. Nagpapasya pa ako kung paano ko babaybayin ang akdang ito. Gusto ko sanang estilong Espanyol circa Siglo 17 pero baka maging unreadable. Kung circa siglo 19, medyo off pagdating sa petsa ng pagkakasulat ng texto. Sinulat dapat ito ng isang Padre Enrique de la Rosa noong 1680. A, basta. Ulit, may talababa ang kuwentong ito.
Tungcol sa manga anting-anting, at ang tunay na cahulugan nang cruz, nang iconografia, nang Salita nang Dios
Isa sa maraming manga masasamang pamahiin na patuloy na laganap ang pananalig sa manga anting-anting nang manga indio. Hindi cacaunting pagcacataon acong nacaquita nang manga anting-anting na suot nang manga indio at capag naquiquita co ito ay cucunin co agad ang manga ito mula sa canila. Iba’t iba ang hugis at laqui nang manga anting-anting tulad na iba’t iba ang hugis nang manga dahon subali may manga catangian ang manga ito na magcacahauig. Una ay puno ang manga ito nang manga simbolo na pinaniniualaan nilang mayroong macapangyarihan o sinasabi nilang mayroong bisa tulad na lamang na matatagpuan nang cruz ang manga anting-anting dahil naquiquita nang manga indio ito sa manga simbahan. Icalaua ay mayroon din ito nang manga iconografia na inaacala nang manga indio na mucha nang P. Dios Ama, Anac at Espiritu Santo casama na ang mucha nang Virgen at nang manga Santo at Santa at tulad nang manga cruz ay pinaniniualaan nilang may bisa. Icatlo ay may manga letra ang manga anting-anting na nacasulat dito at bagaman muchang uicang Latin o caya ay Castilla subali cung babasahin nang mabuti ay uala itong cabuluhan caya madaling masasabing isang mangmang sa uicang Latin o Castilla. Mapapansing manga pinaghalo-halong manga salita lamang ang manga ito mula sa manga libro nang manga dasal at sa manga nacasulat sa simbahan. Sa paglalarauan na ito,i maquiquita na ginagaya lamang nang manga indio iba,t ibang simbolo na caniyang naquiquita sa paligid lalo na cung pinaniniualaan itong malapit sa pinanggagalingan nang bisa. [23]
Inaacala nila na cung macucuha nila ang manga anting-anting na ito na puno nang manga simbolo na may bisa ay magcacaroon sila nang capangyarihan. At ang pag-aacalang ito ang bibigay sa canila nang capanatagan nang mabuting buhay at ualang masama ang mangyayari sa canila. Caya may ilan ang lumacas ang loob upang lumabag sa batas at gumaua nang iba’t ibang crimen tulad na lamang nang lumaganap ang pagnanacao sa Cabangga. Tatlong bouan na hindi nacatulog ang buong bayan dahil sa pagsalacay nang magnanacao na itong ginagaua ang caniyang crimen sa calaliman nang gabi. Ginagamit niya ang dilim upang hindi madaling mabanaagan at gayoon din ay madali siyang macapasoc sa manga tahanan at macatacas. Malacas ang loob nang magnanacao na ito na maging ang bahay ni Potenciano na isang cabeza at ginagalang na tauo ay caniyang ninacauan. Nahuli lamang siya noong magtalaga nang manga bantay para sa buong bayan at napagtulungan siya nang manga mamamayan na nagsaua na sa caniyang panglalamang. At natagpuan sa caniyang ang isang anting-anting. Isang maliit na tela iyong may lamang itim na buto nang pusa at isang tinuping papel na puno nang manga simbolo, letra at salita na sinasabi niyang nagbibigay sa caniyang nang cacayahang maging anino at maging casing tahimic nang hangin. [24] Subali hindi dahil sa anting-anting caya hindi siya nahuli caagad cung hindi dahil pinili niya ang gabi upang gauin ang caniyang crimen at hindi maicacaila ang caniyang galing bilang magnanacao.
Ang manga anting-anting na ito ay malinao na isang pagbabaluctot sa manga mahal na simbolo nang ating pananampalataya. Caya icao indiong nagbabasa nito, paquitandaan na hindi capangyarihan o bisa ang ibig sabihin nang manga simbolo, letra at salita. Simbolo ang cruz nang paghihirap at sacrificio na ginaua ni Jesucristo upang tubusin ang ating manga casalanan at isa itong simbolo nang pagpapacumbaba at pag-ibig nang Dios Anac at hindi nang Caniyang capangyarihan. Gayoon din ay hindi ginagamit ang iconografia nang Virgen at manga Santo at Santa bilang tanda nang capangyarihan cung hindi bilang tanda at halimbaua nang manga natatanging manga tauo sa casaysayan nang simbahan na nagpaquita nang hindi natitinag na pananampalataya na maaaring sundin nang manga Cristiano. Pagdating naman sa manga salita, lalo na sa manga Salita nang Dios, tunay nga na mayroon itong capangyarihan subali matatagpuan ang capangyarihan nito sa cahulugan nang manga salita halimbaua na lamang sa manga dasal na ating isinasaloob. Hindi lamang natin inuulit-ulit ang manga dasal upang maranig ang alingaongao nang manga salita na bagaman masarap paquinggan lalo na cung ito,i inaauit subali ito ay isang pang-ibabao na catangian lamang nang manga salita. Cailangang isaloob ang manga cahulugan, ang manga aral at utos upang maisabuhay nang tauo ang manga nilalaman nang manga salita. Ito ang tunay na tunguhin nang manga simbolo at salita na cailangang unauain mo, indiong nagbabasa nito. [25]
__________
[23] Noong nasa hayskul ako, binigyan ako ni Dad ng isang anting-anting na minana niya mula kay Lolo. Isa iyong maliit na libro na puno ng mga salitang parang pamilyar pero hindi ko maintindihan. Nang tumanda na ako at nadiskubre ang tinatawag na “research,” sinaliksik ko kung ano ba ang sinasabi ng mga salita sa anting-anting. Iyon pala’y isa iyong libro ng mga dasal sa wikang Latin. Ibinigay ko iyon kay Allie nang magkasakit siya. Kahit na alam ko na ang “misteryo” at “hiwaga” na nakapaloob sa maliit na libro, gusto ko sanang maniwala na may bisa na rin kahit papaano ang anting-anting na iyon. Mula kay Lolo. Mula kay Dad. Mula sa akin.
[24] Naaalala ko tuloy si Diego Dimajuli. Di kaya sa magnanakaw na ito namana ni Diego ang kanyang agimat? Biro ko kay Allie na baka naglakbay sa panahon si Diego at natawa naman siya. Hindi naman ang magnanakaw na ito ang huling gagamit ng isang makapangyarihang bagay para labagin ang batas, legal man o pisikal. Kilala ang mga miyembro ng Samahan ng Diyos Langit, Lupa at Tubig sa paggamit ng anting-anting. At maging ako’y sumalalay sa anting-anting na ibinigay ni Dad sa akin sa pandaraya sa pagsusulit—doon ko isiningit ang kodigo ko. Kaya lang nahuli. Hindi pala kayang gawing inbisible ng anting-anting ko ang kodigo.
[25] Pero nga problema, nagkalat ang mga misyunaryo tulad ni Padre de la Rosa ng mga tanda sa paligid ng mga katutubo gayong hindi nila alam ang ibig sabihin ng mga iyon. Ang solusyon, gumawa ng sariling kahulugan. Ito siguro ang dahilan kung bakit kakaiba ang Katolisismo sa San Gabriel. Dahil may sarili na ritong mga kahulugan na mahirap nang itama o di kaya’y umugat na.
Ipinapakita ang mga post na may etiketa na fic. Ipakita ang lahat ng mga post
Ipinapakita ang mga post na may etiketa na fic. Ipakita ang lahat ng mga post
Sabado, Pebrero 20, 2010
Excerpt 4
Sipi mula sa isang kuwentong bahagi ng thesis. Ang pamagat ng kuwento ay "Walong Leyenda ni Diego Dimajuli" at ito ang isa sa walong leyenda. Ulit, may talababa ang kuwentong ito.
Si Diego at ang Labindalawang Tulisan [7]
Mayroong labindalawang tulisan na kinatatakutan ng lahat. Wala silang sinasanto’t ginagalang. Kanilang ninanakawan ang kung ano mang dumaraang karwahe at kalesa dumaraan sa kanilang teritoryo, hinahila man ang mga ito ng kabayo o kalabaw, pinaglulunanan man ng mayaman o mahirap. Naging malaking problema ang mga tulisan para sa pamahalaang Kastila ngunit hindi mahuli-huli ang mga tulisan na nagtatago sa mga kagubatan at kabundukan.
Isang araw, nagulat na lamang ang mga tulisan nang makabalik sila sa kanilang kampo pagkatapos ng isang matagumpay na panghaharang at pagnanakaw. Natagpuan na lamang nila ang isang lalaking nagpakilalang si Diego Dimajuli na naghihintay sa kanilang pagdating.
“Ano’ng ginagawa mo dito?” tanong ni Manuel Tabas, ang nagsisilbing pinuno ng mga tulisan. Siya ang pinakamalakas at ang pinakamatapang sa kanila.
“Kilala na kayo sa halos buong kapuluan,” simula ni Diego. “Ngunit hindi maganda ang ginagawa ninyo. Kailangan ninyong tigilan ang pagnanakaw sa mga mahihirap. Hindi ba’t sapat na ang pagnanakaw sa mga mayayaman?”
At natawa ang lahat ng mga tulisan sa kanyang sinabi. “At narito ka ba para utusan kami?” tanong ni Manuel.
“Hindi. Narito ako para kumbinsihin kayong naririto tungo sa isang higit na tamang landas,” sagot ni Diego.
“Hindi kami nakikinig sa isang taong hindi namin nasusukat ang pagkatao’t kakayahan,” sabi ni Manuel. “Patunayan mo muna ang iyong galing sa amin at saka kami makikinig sa iyo.”
“At ano ang kailangan kong gawin?” tanong ni Diego.
“Tatlo lamang na pagsubok,” sagot ni Manuel. [8]
“At ano ang mga pagsubok na ito?” tanong ni Diego.
Para sa unang pagsubok, dinala ng mga tulisan si Diego sa tabing-ilog. Doon, sa gitna ng mga naglalakihang mga bato, hinamon ng tulisan na buhatin ang isa sa malalaking bato at ihagis ito sa kabilang pampang. Nagtawanan ang mga tulisan dahil wala naman talaga sa kanilang ang kayang gawin ito. Kaya’t namangha’t nagulat sila nang buhatin ni Diego ang pinakamalaking bato sa tabing-ilog at inihagis sa kabilang pampang. Nginitian sila ni Diego at nagtanong, “At ano ang pangalawang pagsubok?”
Para sa pangalawang pagsubok, sinamahan ng anim na tulisan si Diego at binaybay ang tabing-ilog habang naglakad naman ang iba pang tulisan sa salingat na direksiyon. Nang hindi na halos makita nang bawat grupo ang isa’t isa, binigyan si Diego ng pana at sinabihang kailangan niyang tamaan ang dahon ng sampalok na nakapatong sa ibabaw ng isang bato kung saan naroroon ang kabilang grupo ng mga tulisan. At natawa ulit ang mga tulisan dahil alam nilang wala naman talaga sa kanila ang kayang gawin ang pagsubok na iyon. Kaya’t namangha’t nagulat lamang sila nang pakawalan ni Diego ang pana at tamaan nito ang dahon ng sampalok sa kabilang dulo ng ilog. At sa sobrang lakas ng pagkakatama ng pana, bumaon ito’t nawarak ang batong pinagpapatungan ng dahon ng sampalok. Nginitian ni Diego ang mga tulisan at tinanong, “At ano ang huli ninyong pagsubok?”
Bumalik sila sa kampo ng mga tulisan at doon ibinigay ang huling pagsubok. “Sagot mo ito,” sabi ni Manuel at nagbigay siya ng isang bugtong, “Isang bugtong na bata, hindi mabilang ang diwa.”
Matagal na nag-isip si Diego at tahimik na naghintay ang mga tulisan. Ngunit hindi matagal na naghintay ang mga tulisan dahil ngunit si Diego’t sinabi ang sagot, “Bugtong, bugtong ang sagot sa bugtong na iyan.” [9]
At nakapasa si Diego sa lahat ng mga pagsubok at mula noo’y sa mayayaman na lamang nagnanakaw ang mga tulisan at ibinibigay ang sobra sa mahihirap.
________
[7] Mula sa isang panayam kay Samuel Peñaflor, manunulat at direktor ng anim na pelikula tungkol kay Diego Dimajuli, mga pelikula na naging popular at tumabo sa takilya noong dekada 60 hanggang dekada 80. Kasalukuyan siyang executive producer ng isang serye batay sa buhay ni Diego Dimajuli at na sinimulan noong Pebrero 2002. Nagulat ako nang makakuha kami ng panayam sa kanya. Si Maureen ang nagkakuha noon. Ninong pala niya si Direk Sam. Sa mismong set ng “Ang mga Tagapagtanggol” kami nakipagpanayam sa kanya. Katatapos lamang ng taping nang gawin namin ang panayam. Medyo kinabahan kami kasi ang daming mga artistang nasa paligid namin. Pero mabait naman si Direk Sam at malugod na sinagot ang mga tanong namin. Hindi niya inaaming isa siyang eksperto tungkol kay Diego Dimajuli bagaman nagsaliksik din siya noon para sa kanyang mga pelikula. Unang narinig ang leyenda ni Diego Dimajuli mula sa isang magtataho na nakilala niya noong isang mababang scriptwriter siya para sa LSX Studios noong 1960. Nakagawa na siya noon ng isang iskript para sa isang pelikula pero kinontrata siya na magsulat ng apat pa. At timaan siya ng matinding writer's block. “Marahil sa pressure kaya nagkaganoon,” sabi niya. Noon niya nakilala si Mang Ando, isang magtataho, minsang naninigarilyo siya sa labas ng kaniyang inuupahan noong apartment. Dalawang linggo na siyang nadaraanan ng magtataho't nabebentahan ng taho. Naintriga si Mang Ando sa kanya at tinanong kung ano ang kanyang trabaho. Sinabi nga niyang nagsusulat siya ng pelikula pero wala siyang masulat noon. Dahil naging suki na rin naman siya, nagkuwento si Mang Ando sa kanya ng leyenda ni Diego Dimajuli. “Kasi iyon lang daw ang kuwentong alam niya bukod pa sa kuwento ni Hesus,” sabi ni Direk Sam. At ang leyendang ikinuwento ng magtataho ang naging inspirasyon niya at pinagbatayan ng pangalawa niyang pelikulang pinamagatang “Si Diego at ang Labindalawang Bayani.” Nang kumita ang pelikulang iyon, hinanap muli ni Direk Sam si Mang Ando at binigyan niya ang magtataho ng malaking pabuya. At nang maging matagumpay ang sumunod na mga pelikula niya, binigyan na rin niya si Mang Ando ng bahay at lupa at tinulungang pag-aralin ang mga anak nito. Mga interpretasyon at muling pagsasalaysay ang ginagawa niya sa mga pelikula't palabas at hindi mga matapat na historikal na kuwento. “Mas mura iyon e,” sabi nga niya. Nang gawin niya ang “Si Diego at ang Labindalawang Bayani,” tinangka niyang maging matapat sa historikal na detalye noong buhay pa si Diego Dimajuli pero masyadong at nakauubos ng oras. Kaya ang ginawa niya'y mga pagsasakontemporanyo ng mga kuwento ni Diego Dimajuli. Ito ngang “Ang mga Tagapagtanggol” ay paglalapat ng leyenda ni Diego Dimajuli sa mga gang at iskuwater ng Catalina. Tinanong ko si Direk Sam kung pakiramdam niya'y hindi siya nagiging tapat sa alaala ng isang taong tulad ni Diego Dimajuli. “Hindi naman sa naging tapat ako hindi,” sabi niya, “Binubuhay ko lang ang sa tingin ko’y isang mahalagang bahagi ng kultura natin, ng kasaysayan natin.”
[8] May mga bersiyon na humihiling lamang ng isa o dalawang pagsubok habang may iba naman na humihingi ng apat at mas marami pa. May bersiyong ginawa itong laro at isang walang katapusang pagsubok ang kakaharapin ni Diego hanggang mapagod na ang mga kalahok at tatapusin na lamang ang leyenda sa “At nagtagumpay si Diego sa lahat ng mga pagsubok na iniharap sa kanya at mula noo’y sumunod na ang mga tulisan sa Dakilang Diego Dimajuli.” Ang kalahok na nagbigay ng pinakamaraming pagsubok para kay Diego Dimajuli ang nagwawagi. Kalimitang nilalaro ang bersiyon ng leyendang ito sa mga lamay. Minsan ko nang nalaro ito nang makipaglamay ako sa Cabangga nang mamatay ang ama ng isang katrabaho sa pahayagan noong Mayo 2007. Talong-talo ako sa larong iyon at inabot nga naman kami ng magdamag. Nawala na ako sa bilang ng mga pagsubok na ibinigay kay Diego pagdating ng hating gabi.
[9] Paiba-iba ang bugtong sa iba’t ibang bersiyon ngunit kung ano man ang bugtong ay palagi itong nasasagot ni Diego.
Si Diego at ang Labindalawang Tulisan [7]
Mayroong labindalawang tulisan na kinatatakutan ng lahat. Wala silang sinasanto’t ginagalang. Kanilang ninanakawan ang kung ano mang dumaraang karwahe at kalesa dumaraan sa kanilang teritoryo, hinahila man ang mga ito ng kabayo o kalabaw, pinaglulunanan man ng mayaman o mahirap. Naging malaking problema ang mga tulisan para sa pamahalaang Kastila ngunit hindi mahuli-huli ang mga tulisan na nagtatago sa mga kagubatan at kabundukan.
Isang araw, nagulat na lamang ang mga tulisan nang makabalik sila sa kanilang kampo pagkatapos ng isang matagumpay na panghaharang at pagnanakaw. Natagpuan na lamang nila ang isang lalaking nagpakilalang si Diego Dimajuli na naghihintay sa kanilang pagdating.
“Ano’ng ginagawa mo dito?” tanong ni Manuel Tabas, ang nagsisilbing pinuno ng mga tulisan. Siya ang pinakamalakas at ang pinakamatapang sa kanila.
“Kilala na kayo sa halos buong kapuluan,” simula ni Diego. “Ngunit hindi maganda ang ginagawa ninyo. Kailangan ninyong tigilan ang pagnanakaw sa mga mahihirap. Hindi ba’t sapat na ang pagnanakaw sa mga mayayaman?”
At natawa ang lahat ng mga tulisan sa kanyang sinabi. “At narito ka ba para utusan kami?” tanong ni Manuel.
“Hindi. Narito ako para kumbinsihin kayong naririto tungo sa isang higit na tamang landas,” sagot ni Diego.
“Hindi kami nakikinig sa isang taong hindi namin nasusukat ang pagkatao’t kakayahan,” sabi ni Manuel. “Patunayan mo muna ang iyong galing sa amin at saka kami makikinig sa iyo.”
“At ano ang kailangan kong gawin?” tanong ni Diego.
“Tatlo lamang na pagsubok,” sagot ni Manuel. [8]
“At ano ang mga pagsubok na ito?” tanong ni Diego.
Para sa unang pagsubok, dinala ng mga tulisan si Diego sa tabing-ilog. Doon, sa gitna ng mga naglalakihang mga bato, hinamon ng tulisan na buhatin ang isa sa malalaking bato at ihagis ito sa kabilang pampang. Nagtawanan ang mga tulisan dahil wala naman talaga sa kanilang ang kayang gawin ito. Kaya’t namangha’t nagulat sila nang buhatin ni Diego ang pinakamalaking bato sa tabing-ilog at inihagis sa kabilang pampang. Nginitian sila ni Diego at nagtanong, “At ano ang pangalawang pagsubok?”
Para sa pangalawang pagsubok, sinamahan ng anim na tulisan si Diego at binaybay ang tabing-ilog habang naglakad naman ang iba pang tulisan sa salingat na direksiyon. Nang hindi na halos makita nang bawat grupo ang isa’t isa, binigyan si Diego ng pana at sinabihang kailangan niyang tamaan ang dahon ng sampalok na nakapatong sa ibabaw ng isang bato kung saan naroroon ang kabilang grupo ng mga tulisan. At natawa ulit ang mga tulisan dahil alam nilang wala naman talaga sa kanila ang kayang gawin ang pagsubok na iyon. Kaya’t namangha’t nagulat lamang sila nang pakawalan ni Diego ang pana at tamaan nito ang dahon ng sampalok sa kabilang dulo ng ilog. At sa sobrang lakas ng pagkakatama ng pana, bumaon ito’t nawarak ang batong pinagpapatungan ng dahon ng sampalok. Nginitian ni Diego ang mga tulisan at tinanong, “At ano ang huli ninyong pagsubok?”
Bumalik sila sa kampo ng mga tulisan at doon ibinigay ang huling pagsubok. “Sagot mo ito,” sabi ni Manuel at nagbigay siya ng isang bugtong, “Isang bugtong na bata, hindi mabilang ang diwa.”
Matagal na nag-isip si Diego at tahimik na naghintay ang mga tulisan. Ngunit hindi matagal na naghintay ang mga tulisan dahil ngunit si Diego’t sinabi ang sagot, “Bugtong, bugtong ang sagot sa bugtong na iyan.” [9]
At nakapasa si Diego sa lahat ng mga pagsubok at mula noo’y sa mayayaman na lamang nagnanakaw ang mga tulisan at ibinibigay ang sobra sa mahihirap.
________
[7] Mula sa isang panayam kay Samuel Peñaflor, manunulat at direktor ng anim na pelikula tungkol kay Diego Dimajuli, mga pelikula na naging popular at tumabo sa takilya noong dekada 60 hanggang dekada 80. Kasalukuyan siyang executive producer ng isang serye batay sa buhay ni Diego Dimajuli at na sinimulan noong Pebrero 2002. Nagulat ako nang makakuha kami ng panayam sa kanya. Si Maureen ang nagkakuha noon. Ninong pala niya si Direk Sam. Sa mismong set ng “Ang mga Tagapagtanggol” kami nakipagpanayam sa kanya. Katatapos lamang ng taping nang gawin namin ang panayam. Medyo kinabahan kami kasi ang daming mga artistang nasa paligid namin. Pero mabait naman si Direk Sam at malugod na sinagot ang mga tanong namin. Hindi niya inaaming isa siyang eksperto tungkol kay Diego Dimajuli bagaman nagsaliksik din siya noon para sa kanyang mga pelikula. Unang narinig ang leyenda ni Diego Dimajuli mula sa isang magtataho na nakilala niya noong isang mababang scriptwriter siya para sa LSX Studios noong 1960. Nakagawa na siya noon ng isang iskript para sa isang pelikula pero kinontrata siya na magsulat ng apat pa. At timaan siya ng matinding writer's block. “Marahil sa pressure kaya nagkaganoon,” sabi niya. Noon niya nakilala si Mang Ando, isang magtataho, minsang naninigarilyo siya sa labas ng kaniyang inuupahan noong apartment. Dalawang linggo na siyang nadaraanan ng magtataho't nabebentahan ng taho. Naintriga si Mang Ando sa kanya at tinanong kung ano ang kanyang trabaho. Sinabi nga niyang nagsusulat siya ng pelikula pero wala siyang masulat noon. Dahil naging suki na rin naman siya, nagkuwento si Mang Ando sa kanya ng leyenda ni Diego Dimajuli. “Kasi iyon lang daw ang kuwentong alam niya bukod pa sa kuwento ni Hesus,” sabi ni Direk Sam. At ang leyendang ikinuwento ng magtataho ang naging inspirasyon niya at pinagbatayan ng pangalawa niyang pelikulang pinamagatang “Si Diego at ang Labindalawang Bayani.” Nang kumita ang pelikulang iyon, hinanap muli ni Direk Sam si Mang Ando at binigyan niya ang magtataho ng malaking pabuya. At nang maging matagumpay ang sumunod na mga pelikula niya, binigyan na rin niya si Mang Ando ng bahay at lupa at tinulungang pag-aralin ang mga anak nito. Mga interpretasyon at muling pagsasalaysay ang ginagawa niya sa mga pelikula't palabas at hindi mga matapat na historikal na kuwento. “Mas mura iyon e,” sabi nga niya. Nang gawin niya ang “Si Diego at ang Labindalawang Bayani,” tinangka niyang maging matapat sa historikal na detalye noong buhay pa si Diego Dimajuli pero masyadong at nakauubos ng oras. Kaya ang ginawa niya'y mga pagsasakontemporanyo ng mga kuwento ni Diego Dimajuli. Ito ngang “Ang mga Tagapagtanggol” ay paglalapat ng leyenda ni Diego Dimajuli sa mga gang at iskuwater ng Catalina. Tinanong ko si Direk Sam kung pakiramdam niya'y hindi siya nagiging tapat sa alaala ng isang taong tulad ni Diego Dimajuli. “Hindi naman sa naging tapat ako hindi,” sabi niya, “Binubuhay ko lang ang sa tingin ko’y isang mahalagang bahagi ng kultura natin, ng kasaysayan natin.”
[8] May mga bersiyon na humihiling lamang ng isa o dalawang pagsubok habang may iba naman na humihingi ng apat at mas marami pa. May bersiyong ginawa itong laro at isang walang katapusang pagsubok ang kakaharapin ni Diego hanggang mapagod na ang mga kalahok at tatapusin na lamang ang leyenda sa “At nagtagumpay si Diego sa lahat ng mga pagsubok na iniharap sa kanya at mula noo’y sumunod na ang mga tulisan sa Dakilang Diego Dimajuli.” Ang kalahok na nagbigay ng pinakamaraming pagsubok para kay Diego Dimajuli ang nagwawagi. Kalimitang nilalaro ang bersiyon ng leyendang ito sa mga lamay. Minsan ko nang nalaro ito nang makipaglamay ako sa Cabangga nang mamatay ang ama ng isang katrabaho sa pahayagan noong Mayo 2007. Talong-talo ako sa larong iyon at inabot nga naman kami ng magdamag. Nawala na ako sa bilang ng mga pagsubok na ibinigay kay Diego pagdating ng hating gabi.
[9] Paiba-iba ang bugtong sa iba’t ibang bersiyon ngunit kung ano man ang bugtong ay palagi itong nasasagot ni Diego.
Huwebes, Agosto 27, 2009
Excerpt 3
Sipi mula sa isang kuwento para sa thesis. (May talababa ang kuwentong ito)
Relacion de las Islas de San Gabriel[1]
Isang taos-pusong pagbati sa inyo, Felipe III, Dakilang Hari ng Castilla at Leon, Aragon, Sicilia at Granada at Matapat na Alagad ng Simbahang Katoliko. Sumusulat ako sa inyo upang ilarawan nang higit na malalim ang mga lupaing napapasailalim na sa inyong pamamahala ayon sa dakilang gawain na iniatas ninyo sa amin na sakupin ang mga lupaing ito sa ngalan ng inyong Korona at sa Ngalan at Kadakilaan ng ating Panginoong Jesucristo, sa Nag-iisa at Walang-hanggang Diyos Ama, Anak at Espiritu Santo na Lumikha sa Lahat at sa Simbahan Niyang itinatag dito sa Lupa at sa Kaluwalhatian ng Birheng Maria. Nais ko pong ipakita't ilarawan ang lupaing ito, kasama na rin ng mga munting kasaysayan kung paano ito nasakop, upang sa gayo'y inyong higit na mapangasiwaan ang malayong lupaing ito nang may karampatang kaalaman sa pinagdaanan at pangangailangan nito.[2] Maging gabay po sana ang sulat na ito tungo sa ikauunlad ng bagong Kolonyang inyong pinaghaharian, sa tulong ng Diyos Ama, Anak at Espiritu Santo. Bukod pa po rito, nais ko ring ibahagi ang mahahalagang pangyayari sa lupaing itong aking inilalarawan nang sa gayo’y magkaroon kayo ng isang matapat at tunay na salaysay tungkol sa nangyari dito at hindi sumalalay sa mga kasinungalingang maaaring naging malaganap diyan, lalo na tungkol kay Kapitan Sevilla, ang yumao’t dakilang conquistador ng lupaing ito at matapat na alagad ng Korona’t Krus.[3] Naniniwala po akong, bagaman Diyos lamang ang Punong Tagapaghatol, hindi mababang gawain ang pagtatanghal sa Katotohanan na pala-palaging pinapanigan ng Diyos.
***
Bagong Bayan ng Catalina
Mula sa mga abo ng Maitacai, pinasimulan ni Kapitan Sevilla, na tinatapos ko ngayon, at sa tulong ni Datu Tanaw,[4] ang pagtatayo ng Bagong Bayan ng Catalina. Sa pagsang-ayon ni Datu Tanaw, pinalitan namin ang pangalan ng Maitacai upang ipahiwatig ang malaking pagbabagong kakaharapin ng bayan, na sa muli naming pagtatayo’t pagpapaunlad ng bayan, hindi lamang ang dating kadakilaan nito ang aming aabutin ngunit higit-higit pa doon.
Naging mabagal sa simula ang pagkukumpuni at pagtatayo ng bagong mga gusali dahil nagbabadya pa rin ang paglusob ni Datu Salam[5] sa amin. Kailangang hatiin sa iba’t ibang trabaho ang aming mga sundalo’t mandirigma. May mga inatasang magkumpuni ng iba’t ibang mga kailangang kumpunihin. May mga inatasang panatilihin ang kaayusan sa loob ng bayan. May inatasan namang magbantay sa mga kalabang nagbabanta mula sa mga kakahuyan. Minabuti na lamang namin ang pagbabalanse ng mga tauhan at sundalo upang hindi lubos na mapagod ang lahat.[6]
Pinakauna naming inayos ang nawasak na pader na pumapalibot sa bayan. Nagkaroon ng mga siwang sa pader na kinailangan naming punuan. Nang maayos na namin ito’y unti-unti naming itinayo ang mga bahay at gusaling nawasak. Ngunit imbes na panatilihin ang pabilog na kaayusan ng bayan, ipinataw ni Kapitan Sevilla ang isang kuwadradong paglalatag ng mga kalye at bahay. At sa gitna ng bayan namin itinayo ang bagong plasa at Simbahan ni San Juan Bautista. Mahalaga na maglaan ng ilang mga pangungusap tungkol sa simbahang ito dahil ito ang pinakamalaki at pangunahin sa mga simbahang itinayo namin dito. Unang-una, si Datu Tanaw, ang dating pinuno ng Bayan ng Maitacai at ngayo’y isa nang cabeza sa ating pamahalaan, ang nagmistulang patron ng pagpapatayo ng Simbahan ni San Juan Bautista. Gamit ang kanyang pera’t impluwensiya, mabilis ang pagpapatayo ng simbahan. At bagaman gawa lamang sa kahoy, mahirap mailarawan ang kakaibang ganda ng simbahang ito. Ngunit hindi doon nagtatapos ang kagila-gilalas na pananampalatayang ipinamamalas ni Datu Tanaw. Binanggit niya sa akin kamakailan ang mga plano niya upang muling itayo at gawin mula sa bato ang Simbahan ni San Juan Bautista. At buong puso kong hinikayat ang kanyang mga plano bagaman ipinaliwanag ko sa kanya na, sa ngayon, malayo sa mga plano ng ating pamahalaan ang mga planong ganoon.[7] Huli naming muling itayo ang daungan. Lalo naming pinalaki ang daungan upang tumanggap ng higit na maraming mga bangka at makadaong ang ating galleon.
Kaya’t hindi po naging mabilis ang pagtatayo ng Bagong Bayan ng Catalina ngunit naging biglaan para sa amin ang pagkasira ng Lumang Bayan ng Maitacai. Dahil tila po napakabilis ng mga pangyayaring kinasangkutan namin. Isang linggo pagkatapos magpabinyag ni Datu Tanaw, bigla siyang nagpakita sa amin sa Fuerza de San Miguel Arcangel nang madaling araw kasama ang dalawandaang mandirigma, nakasakay silang lahat sa mga bangka. Inakala naming pumunta siya upang atakihin ang aming kuta ngunit, pagkatapos makipagpulong kay Kapitan Sevilla, nalaman kong humihingi siya ng tulong mula sa amin. Pinatalsik siya, kasama ang pamilya ng mga madirigmang tapat na sumusunod sa kanya, mula sa Maitacai. Lumala ang tensiyong namagitan sa kanila ni Datu Salam at sa iba pang mga datu ng Maitacai. Higit na marami ang kumampi kay Datu Salam sa hanay ng mga datu at napatalsik si Datu Tanaw bilang pangunahing datu ng Maitacai. Agad na inihanda ni Kapitan Sevilla ang aming mga sundalo para sa isang labanan. Isinama din niya ang aming galleong Hilario upang magamit namin ang aming mga kanyon na pandagdag na lakas laban kay Datu Salam.
Sakay ng Hilario at kasama ang sandaan at limampung sundalo namin at ng dalawandaang mandirigma ni Datu Tanaw, agad kaming nagtungo sa Maitacai. Sa kabilang pampang kami nagtayo ng kampo at naghanda para sa laban. Nagpadala ng mga tagapagsalita sina Kapitan Sevilla at Datu Salam sa Maitacai at hiniling nilang sumuko si Datu Salam at ibalik ang Maitacai sa pamamahala ni Datu Tanaw. Naging matagal ang usapan at negosasyon ngunit naging matigas si Datu Salam, na hiniling ang pag-alis namin at hindi na magbalik sa San Gabriel. Ngunit naging malinaw ang huling salita ni Kapitan Sevilla, kapag hindi pa rin sila sumuko pagdating ng tanghaling-tapat, sisimulan na namin ang pagpapaputok at paglusob sa Maitacai. At dumating nga’t lumipas ang tanghaling-tapat ngunit hindi pa rin sumuko si Datu Salam kaya’t walang nagawa si Kapitan Sevilla kundi utusan ang Hilario na paputukan ang Maitacai. At kung gaano katagal ang pakikipag-usap at negosasyon noong umaga’y naging mabilis pagkatalo ni Datu Salam. Walang nagawa ang mga pader na kahoy ng Maitacai sa sunod-sunod na pagputok ng kanyon. Kaya’t naging madali ang pagbawi namin sa Maitacai. Wala sa mga sundalo namin ang namatay habang iilan lamang ang namatay o nasugatan sa hanay ng mga mandirigma ni Datu Tanaw. Sa hanay naman ng mga mandirigma ni Datu Salam, limampu mula sa kabuuang tatlondaan ang namatay sa mga kanyon o kaya’y sa kamay ng mga sundalo’t mandirigma sa aming panig. Hindi nagtagal ng kalahating minuto ang labanan. Ngunit sa kasamaang palad, nakatakas si Datu Salam at marami pa sa kanyang mga mandirigma. Nagtungo sila sa kasukalan ng gubat na hindi malayo sa bayan.
Marami ang bumabatikos kay Kapitan Sevilla sa kanyang mga pamamaraan at desisyon upang mabawi ang Maitacai. Na marami ang nasawi bukod pa sa mga mandirigma ni Datu Salam nang paputikan namin ang Maitacai gamit ng mga kanyon.[8] Na halos nawasak ang buong bayan dahil sa mga kanyon. Na sa gitna ng kaguluhan, kasiraan at kasawian, hindi man lamang namin napatay o nahuli si Datu Salam. Ngunit hindi nauunawaan ng mga bumabatikos na iniisip rin lamang ni Kapitan Sevilla ang higit na mahabang plano’t gawain namin sa lupaing ito. Hindi uhaw sa dugo si Kapitan Sevilla at kung maaari’t iiwasan niya ang isang laban. Iang tahimik at maunawaing tao ang pagkakakilala ko kay Kapitan Sevilla. Ngunit kung hindi namin agad nabawi ang Maitacai, hindi magiging maganda ang pagtingin ni Datu Tanaw sa amin at mawawalan siya ng pagtitiwala, hindi lamang kay Kapitan Sevilla kundi pati na rin sa Kapangyarihan ninyo. Kung hindi namin ginamit ang mga kanyon at pinalibutan lamang ang bayan at hintaying magutom at mauhaw si Datu Salam at ang kanyang mga mandirigma, baka mainip si Datu Tanaw. Kung hindi namin ginamit ang mga kanyon at agad na lusubin ang bayan gamit ang aming mga sundalo at mandirigma ni Datu Tanaw, baka marami sa aming hanay ang mamatay. Hindi iyon magandang makita ni Datu Tanaw at hindi rin iyon maganda kung sakaling hindi lamang si Datu Salam ang magpasyang lumaban sa amin. Kukulangin kami ng mga sundalo’t mandirigmang maaari lumaban kung kailanganin namin sila. Wala pong kaduda-duda at walang kaparis, sa aking pananaw, ang mga kakayahan ni Kapitan Sevilla pagdating sa sining ng pakikipagdigma.
At kung ano man po ang mga pagkawasak na nangyari sa Maitacai ay amin nang muling naitayo sa Catalina. At ngayon po, tulad ng ginagawa namin sa Fuerza de San Miguel Arcangel, inilalatag na po namin ang pundasyon ng isang batong pader na magtatanggol sa Catalina sakaling hindi maging sapat ang San Miguel bilang isang tanggulan. Gayundin, patuloy ang paglaki’t pagdami ng mga mamamayan ng Catalina sa patuloy na paglaganap ng inyong pamamahala at ang pagkalat ng Salita ng Diyos. Patuloy rin po ang pagdami ng mga mangangalakal galing sa iba’t ibang lugar, lalo na po mula Tsina, na dumadaong sa daungan ng Catalina. Sa katunayan nga po’y nag-uumapaw na po ang mga tao at hindi na sila magkasya sa loob ng mga pader ng Catalina. At malinaw po na patuloy ang paglago ng bago’t muling binuhay na bayan na ito at nawa’y sa ilalim ng inyong masusing pamumuno, patuloy itong lalago’t maging tanda ng Kadakilaan ng ating Kaharian sa ilalim ng inyong pamamahala.
----------
[1] [Tala ng tagapagsalin] Isinalin ko ang relaciones na ito noong taong 2009 upang higit na makilala ng mga Filipino ang kasaysayan ng Republika ng San Gabriel. Na sana’y maging tulay ang saling ito sa higit na pagkakaunawan ng San Gabriel at Pilipinas. Gayundin, makita sana ang malalim na pagkakaugnay ng dalawang bansa sa ilalim ng mga Kastila. Nagpapasalamat ako sa San Gabriel Ministry of Foreign Affairs para sa grant na ibinigay nila para sa pagsasalin ng dokumentong ito. Gayundin, salamat sa Translation Desk ng Ateneo Institute of Literary Arts and Practices. Sana’y hindi na manatili sa laylayan ang ating mga kasaysayan.
[2] Isinaayos ni Gobernador-Heneral Dominico Pablo de Muñoz (1560-1621) ang kanyang mga tala tungkol sa iba't ibang mahahalagang lugar sa isang alpabetikong pagkakasunod-sunod. Ngunit kung babasahin sa ganoong pagkakaayos, tila ang mga mahahalagang mga pangyayaring kanyang isinasalaysay ay nawawalan ng kaayusan. Kaya't upang makatulong sa mambabasa, lalo na sa mga mag-aaral ng kasaysayan, na maunawaan nang mabuti ang mga bahagi tungkol sa mga mahahalagang pangyayari sa mga unang taon ng pananakop ng San Gabriel, itatala ko ang isang kronolohikal na pagkakaayos ng mga tala: (1) Dalampasigan ng San Gabriel, (2) Ilog San Gabriel, (3) Fuerza de San Miguel Arcangel, (4) Lumang Bayan ng Maitacai, (5) Bagong Bayan ng Catalina, (6) Bundok San Pedro, (7) Gubat Maikauaian, (8) Lawa Imaculada Concepcion at Bundok San Jose. Bagaman hindi sakto ang pagsasaayos na ito, sana’y makatulong ito sa mambabasa.
[3] Antonio Bernardo de Sevilla y Borja (1549-1599) Tinutukoy ni Gobernador-Heneral Dominico Pablo de Muñoz ang sulat ng naunang Gobernador-Heneral Gregorio de Villafuerte (1543-1605) kung saan hindi naging maganda ang pagsasalaysay at paglalarawan sa nangyaring pananakop na pinamunuan ni Kapitan Sevilla.
[4] Datu Tanaw (1574?-1633). Siya ang ninuno ng makapangyarihang pamilya Tanaw dito sa San Gabriel.
[5] Datu Salam (?-1596): Pinaniniwalaang pinakaimpluwensiyal na datu sa buong San Gabriel sunod sa ama ni Datu Tanaw.
[6] Ayon sa mga dokumentong lumabas, isang paraan upang mabawasan ang mga sundalong nakabantay sa Maitacai laban sa mga mandirigma ni Datu Salam ay pagpupugot ng ulo ng mga labi ng mga mandirigma ni Datu Salam na napatay sa labanan at tutuhugin sa mga patpat na kawayan. Itutuhog naman sa palibot ng Maitacai ang mga patpat na may ulo bilang panakot sa mga kalaban at maging sa mga taong nag-iisip na mag-aklas.
[7] Noong taong 1660 nang matuloy ang planong gawing bato ang Simbahan ni San Juan Bautista. Naisagawa ito dahil noong 1659, nasunog ang lumang simbahang gawa sa kahoy. Pinamunuan ang pagtatayo ng simbahang bato sa ilalim ni Alfredo Tanaw III, apo sa tuhod ni Datu Tanaw. Ngunit mawawasak ang simbahang itong ginawa ni Alfredo Tanaw dahil sa isang lindol noong 1721 at sa taong din iyon itinayo ang Katedral ni San Juan Bautista na nakatayo pa rin hanggang ngayon.
[8] Pinaniniwalaang higit sa isang libo ang namatay kasama ang mga babae, matanda’t kabataang naipit sa labanan. Bagaman isa lamang itong hinuhang bilang na batay sa tinatantiyang laki ng Maitacai noong mga panahong iyon. Noong 1988, isang libingan na kinalalagyan ng mga buto’t labi na pinaniniwalaang nanggaling sa dalawandaang katao ang natagpuan nang simula ang pagtatayo ng isang fly-over sa lumang bahagi ng Lungsod ng Catalina.
Relacion de las Islas de San Gabriel[1]
Isang taos-pusong pagbati sa inyo, Felipe III, Dakilang Hari ng Castilla at Leon, Aragon, Sicilia at Granada at Matapat na Alagad ng Simbahang Katoliko. Sumusulat ako sa inyo upang ilarawan nang higit na malalim ang mga lupaing napapasailalim na sa inyong pamamahala ayon sa dakilang gawain na iniatas ninyo sa amin na sakupin ang mga lupaing ito sa ngalan ng inyong Korona at sa Ngalan at Kadakilaan ng ating Panginoong Jesucristo, sa Nag-iisa at Walang-hanggang Diyos Ama, Anak at Espiritu Santo na Lumikha sa Lahat at sa Simbahan Niyang itinatag dito sa Lupa at sa Kaluwalhatian ng Birheng Maria. Nais ko pong ipakita't ilarawan ang lupaing ito, kasama na rin ng mga munting kasaysayan kung paano ito nasakop, upang sa gayo'y inyong higit na mapangasiwaan ang malayong lupaing ito nang may karampatang kaalaman sa pinagdaanan at pangangailangan nito.[2] Maging gabay po sana ang sulat na ito tungo sa ikauunlad ng bagong Kolonyang inyong pinaghaharian, sa tulong ng Diyos Ama, Anak at Espiritu Santo. Bukod pa po rito, nais ko ring ibahagi ang mahahalagang pangyayari sa lupaing itong aking inilalarawan nang sa gayo’y magkaroon kayo ng isang matapat at tunay na salaysay tungkol sa nangyari dito at hindi sumalalay sa mga kasinungalingang maaaring naging malaganap diyan, lalo na tungkol kay Kapitan Sevilla, ang yumao’t dakilang conquistador ng lupaing ito at matapat na alagad ng Korona’t Krus.[3] Naniniwala po akong, bagaman Diyos lamang ang Punong Tagapaghatol, hindi mababang gawain ang pagtatanghal sa Katotohanan na pala-palaging pinapanigan ng Diyos.
***
Bagong Bayan ng Catalina
Mula sa mga abo ng Maitacai, pinasimulan ni Kapitan Sevilla, na tinatapos ko ngayon, at sa tulong ni Datu Tanaw,[4] ang pagtatayo ng Bagong Bayan ng Catalina. Sa pagsang-ayon ni Datu Tanaw, pinalitan namin ang pangalan ng Maitacai upang ipahiwatig ang malaking pagbabagong kakaharapin ng bayan, na sa muli naming pagtatayo’t pagpapaunlad ng bayan, hindi lamang ang dating kadakilaan nito ang aming aabutin ngunit higit-higit pa doon.
Naging mabagal sa simula ang pagkukumpuni at pagtatayo ng bagong mga gusali dahil nagbabadya pa rin ang paglusob ni Datu Salam[5] sa amin. Kailangang hatiin sa iba’t ibang trabaho ang aming mga sundalo’t mandirigma. May mga inatasang magkumpuni ng iba’t ibang mga kailangang kumpunihin. May mga inatasang panatilihin ang kaayusan sa loob ng bayan. May inatasan namang magbantay sa mga kalabang nagbabanta mula sa mga kakahuyan. Minabuti na lamang namin ang pagbabalanse ng mga tauhan at sundalo upang hindi lubos na mapagod ang lahat.[6]
Pinakauna naming inayos ang nawasak na pader na pumapalibot sa bayan. Nagkaroon ng mga siwang sa pader na kinailangan naming punuan. Nang maayos na namin ito’y unti-unti naming itinayo ang mga bahay at gusaling nawasak. Ngunit imbes na panatilihin ang pabilog na kaayusan ng bayan, ipinataw ni Kapitan Sevilla ang isang kuwadradong paglalatag ng mga kalye at bahay. At sa gitna ng bayan namin itinayo ang bagong plasa at Simbahan ni San Juan Bautista. Mahalaga na maglaan ng ilang mga pangungusap tungkol sa simbahang ito dahil ito ang pinakamalaki at pangunahin sa mga simbahang itinayo namin dito. Unang-una, si Datu Tanaw, ang dating pinuno ng Bayan ng Maitacai at ngayo’y isa nang cabeza sa ating pamahalaan, ang nagmistulang patron ng pagpapatayo ng Simbahan ni San Juan Bautista. Gamit ang kanyang pera’t impluwensiya, mabilis ang pagpapatayo ng simbahan. At bagaman gawa lamang sa kahoy, mahirap mailarawan ang kakaibang ganda ng simbahang ito. Ngunit hindi doon nagtatapos ang kagila-gilalas na pananampalatayang ipinamamalas ni Datu Tanaw. Binanggit niya sa akin kamakailan ang mga plano niya upang muling itayo at gawin mula sa bato ang Simbahan ni San Juan Bautista. At buong puso kong hinikayat ang kanyang mga plano bagaman ipinaliwanag ko sa kanya na, sa ngayon, malayo sa mga plano ng ating pamahalaan ang mga planong ganoon.[7] Huli naming muling itayo ang daungan. Lalo naming pinalaki ang daungan upang tumanggap ng higit na maraming mga bangka at makadaong ang ating galleon.
Kaya’t hindi po naging mabilis ang pagtatayo ng Bagong Bayan ng Catalina ngunit naging biglaan para sa amin ang pagkasira ng Lumang Bayan ng Maitacai. Dahil tila po napakabilis ng mga pangyayaring kinasangkutan namin. Isang linggo pagkatapos magpabinyag ni Datu Tanaw, bigla siyang nagpakita sa amin sa Fuerza de San Miguel Arcangel nang madaling araw kasama ang dalawandaang mandirigma, nakasakay silang lahat sa mga bangka. Inakala naming pumunta siya upang atakihin ang aming kuta ngunit, pagkatapos makipagpulong kay Kapitan Sevilla, nalaman kong humihingi siya ng tulong mula sa amin. Pinatalsik siya, kasama ang pamilya ng mga madirigmang tapat na sumusunod sa kanya, mula sa Maitacai. Lumala ang tensiyong namagitan sa kanila ni Datu Salam at sa iba pang mga datu ng Maitacai. Higit na marami ang kumampi kay Datu Salam sa hanay ng mga datu at napatalsik si Datu Tanaw bilang pangunahing datu ng Maitacai. Agad na inihanda ni Kapitan Sevilla ang aming mga sundalo para sa isang labanan. Isinama din niya ang aming galleong Hilario upang magamit namin ang aming mga kanyon na pandagdag na lakas laban kay Datu Salam.
Sakay ng Hilario at kasama ang sandaan at limampung sundalo namin at ng dalawandaang mandirigma ni Datu Tanaw, agad kaming nagtungo sa Maitacai. Sa kabilang pampang kami nagtayo ng kampo at naghanda para sa laban. Nagpadala ng mga tagapagsalita sina Kapitan Sevilla at Datu Salam sa Maitacai at hiniling nilang sumuko si Datu Salam at ibalik ang Maitacai sa pamamahala ni Datu Tanaw. Naging matagal ang usapan at negosasyon ngunit naging matigas si Datu Salam, na hiniling ang pag-alis namin at hindi na magbalik sa San Gabriel. Ngunit naging malinaw ang huling salita ni Kapitan Sevilla, kapag hindi pa rin sila sumuko pagdating ng tanghaling-tapat, sisimulan na namin ang pagpapaputok at paglusob sa Maitacai. At dumating nga’t lumipas ang tanghaling-tapat ngunit hindi pa rin sumuko si Datu Salam kaya’t walang nagawa si Kapitan Sevilla kundi utusan ang Hilario na paputukan ang Maitacai. At kung gaano katagal ang pakikipag-usap at negosasyon noong umaga’y naging mabilis pagkatalo ni Datu Salam. Walang nagawa ang mga pader na kahoy ng Maitacai sa sunod-sunod na pagputok ng kanyon. Kaya’t naging madali ang pagbawi namin sa Maitacai. Wala sa mga sundalo namin ang namatay habang iilan lamang ang namatay o nasugatan sa hanay ng mga mandirigma ni Datu Tanaw. Sa hanay naman ng mga mandirigma ni Datu Salam, limampu mula sa kabuuang tatlondaan ang namatay sa mga kanyon o kaya’y sa kamay ng mga sundalo’t mandirigma sa aming panig. Hindi nagtagal ng kalahating minuto ang labanan. Ngunit sa kasamaang palad, nakatakas si Datu Salam at marami pa sa kanyang mga mandirigma. Nagtungo sila sa kasukalan ng gubat na hindi malayo sa bayan.
Marami ang bumabatikos kay Kapitan Sevilla sa kanyang mga pamamaraan at desisyon upang mabawi ang Maitacai. Na marami ang nasawi bukod pa sa mga mandirigma ni Datu Salam nang paputikan namin ang Maitacai gamit ng mga kanyon.[8] Na halos nawasak ang buong bayan dahil sa mga kanyon. Na sa gitna ng kaguluhan, kasiraan at kasawian, hindi man lamang namin napatay o nahuli si Datu Salam. Ngunit hindi nauunawaan ng mga bumabatikos na iniisip rin lamang ni Kapitan Sevilla ang higit na mahabang plano’t gawain namin sa lupaing ito. Hindi uhaw sa dugo si Kapitan Sevilla at kung maaari’t iiwasan niya ang isang laban. Iang tahimik at maunawaing tao ang pagkakakilala ko kay Kapitan Sevilla. Ngunit kung hindi namin agad nabawi ang Maitacai, hindi magiging maganda ang pagtingin ni Datu Tanaw sa amin at mawawalan siya ng pagtitiwala, hindi lamang kay Kapitan Sevilla kundi pati na rin sa Kapangyarihan ninyo. Kung hindi namin ginamit ang mga kanyon at pinalibutan lamang ang bayan at hintaying magutom at mauhaw si Datu Salam at ang kanyang mga mandirigma, baka mainip si Datu Tanaw. Kung hindi namin ginamit ang mga kanyon at agad na lusubin ang bayan gamit ang aming mga sundalo at mandirigma ni Datu Tanaw, baka marami sa aming hanay ang mamatay. Hindi iyon magandang makita ni Datu Tanaw at hindi rin iyon maganda kung sakaling hindi lamang si Datu Salam ang magpasyang lumaban sa amin. Kukulangin kami ng mga sundalo’t mandirigmang maaari lumaban kung kailanganin namin sila. Wala pong kaduda-duda at walang kaparis, sa aking pananaw, ang mga kakayahan ni Kapitan Sevilla pagdating sa sining ng pakikipagdigma.
At kung ano man po ang mga pagkawasak na nangyari sa Maitacai ay amin nang muling naitayo sa Catalina. At ngayon po, tulad ng ginagawa namin sa Fuerza de San Miguel Arcangel, inilalatag na po namin ang pundasyon ng isang batong pader na magtatanggol sa Catalina sakaling hindi maging sapat ang San Miguel bilang isang tanggulan. Gayundin, patuloy ang paglaki’t pagdami ng mga mamamayan ng Catalina sa patuloy na paglaganap ng inyong pamamahala at ang pagkalat ng Salita ng Diyos. Patuloy rin po ang pagdami ng mga mangangalakal galing sa iba’t ibang lugar, lalo na po mula Tsina, na dumadaong sa daungan ng Catalina. Sa katunayan nga po’y nag-uumapaw na po ang mga tao at hindi na sila magkasya sa loob ng mga pader ng Catalina. At malinaw po na patuloy ang paglago ng bago’t muling binuhay na bayan na ito at nawa’y sa ilalim ng inyong masusing pamumuno, patuloy itong lalago’t maging tanda ng Kadakilaan ng ating Kaharian sa ilalim ng inyong pamamahala.
----------
[1] [Tala ng tagapagsalin] Isinalin ko ang relaciones na ito noong taong 2009 upang higit na makilala ng mga Filipino ang kasaysayan ng Republika ng San Gabriel. Na sana’y maging tulay ang saling ito sa higit na pagkakaunawan ng San Gabriel at Pilipinas. Gayundin, makita sana ang malalim na pagkakaugnay ng dalawang bansa sa ilalim ng mga Kastila. Nagpapasalamat ako sa San Gabriel Ministry of Foreign Affairs para sa grant na ibinigay nila para sa pagsasalin ng dokumentong ito. Gayundin, salamat sa Translation Desk ng Ateneo Institute of Literary Arts and Practices. Sana’y hindi na manatili sa laylayan ang ating mga kasaysayan.
[2] Isinaayos ni Gobernador-Heneral Dominico Pablo de Muñoz (1560-1621) ang kanyang mga tala tungkol sa iba't ibang mahahalagang lugar sa isang alpabetikong pagkakasunod-sunod. Ngunit kung babasahin sa ganoong pagkakaayos, tila ang mga mahahalagang mga pangyayaring kanyang isinasalaysay ay nawawalan ng kaayusan. Kaya't upang makatulong sa mambabasa, lalo na sa mga mag-aaral ng kasaysayan, na maunawaan nang mabuti ang mga bahagi tungkol sa mga mahahalagang pangyayari sa mga unang taon ng pananakop ng San Gabriel, itatala ko ang isang kronolohikal na pagkakaayos ng mga tala: (1) Dalampasigan ng San Gabriel, (2) Ilog San Gabriel, (3) Fuerza de San Miguel Arcangel, (4) Lumang Bayan ng Maitacai, (5) Bagong Bayan ng Catalina, (6) Bundok San Pedro, (7) Gubat Maikauaian, (8) Lawa Imaculada Concepcion at Bundok San Jose. Bagaman hindi sakto ang pagsasaayos na ito, sana’y makatulong ito sa mambabasa.
[3] Antonio Bernardo de Sevilla y Borja (1549-1599) Tinutukoy ni Gobernador-Heneral Dominico Pablo de Muñoz ang sulat ng naunang Gobernador-Heneral Gregorio de Villafuerte (1543-1605) kung saan hindi naging maganda ang pagsasalaysay at paglalarawan sa nangyaring pananakop na pinamunuan ni Kapitan Sevilla.
[4] Datu Tanaw (1574?-1633). Siya ang ninuno ng makapangyarihang pamilya Tanaw dito sa San Gabriel.
[5] Datu Salam (?-1596): Pinaniniwalaang pinakaimpluwensiyal na datu sa buong San Gabriel sunod sa ama ni Datu Tanaw.
[6] Ayon sa mga dokumentong lumabas, isang paraan upang mabawasan ang mga sundalong nakabantay sa Maitacai laban sa mga mandirigma ni Datu Salam ay pagpupugot ng ulo ng mga labi ng mga mandirigma ni Datu Salam na napatay sa labanan at tutuhugin sa mga patpat na kawayan. Itutuhog naman sa palibot ng Maitacai ang mga patpat na may ulo bilang panakot sa mga kalaban at maging sa mga taong nag-iisip na mag-aklas.
[7] Noong taong 1660 nang matuloy ang planong gawing bato ang Simbahan ni San Juan Bautista. Naisagawa ito dahil noong 1659, nasunog ang lumang simbahang gawa sa kahoy. Pinamunuan ang pagtatayo ng simbahang bato sa ilalim ni Alfredo Tanaw III, apo sa tuhod ni Datu Tanaw. Ngunit mawawasak ang simbahang itong ginawa ni Alfredo Tanaw dahil sa isang lindol noong 1721 at sa taong din iyon itinayo ang Katedral ni San Juan Bautista na nakatayo pa rin hanggang ngayon.
[8] Pinaniniwalaang higit sa isang libo ang namatay kasama ang mga babae, matanda’t kabataang naipit sa labanan. Bagaman isa lamang itong hinuhang bilang na batay sa tinatantiyang laki ng Maitacai noong mga panahong iyon. Noong 1988, isang libingan na kinalalagyan ng mga buto’t labi na pinaniniwalaang nanggaling sa dalawandaang katao ang natagpuan nang simula ang pagtatayo ng isang fly-over sa lumang bahagi ng Lungsod ng Catalina.
Sabado, Agosto 01, 2009
Excerpt 2.1
Binalikan ko ang isang proyektong pansamantala kong inabandona dahil umaalagwa ako't kung saan-saang pumupunta ang akda. Heto ang resulta sa ngayon. Ewan ko kung isasama ko ito sa thesis o may tsansa ba talaga itong malathala sa isang journal kasi sobrang eksperimental ito. Bukas na forma. Pero tinangka kong magtimpi. Para hindi umalagwa tulad ng dati. Mukhang mabagal na sulatan ito.
Gusto kong magsulat ng isang makabuluhang kasaysayan ng aming bayan. Pero parang sobra-sobra ata iyon. “Makabuluhang kasaysayan.” Marahil sapat na sabihin na lang na gusto kong magsulat ng kasaysayan ng aming bayan. Hindi para magyabang ng aking malawak na kaalaman. Aaminin ko, kulang na kulang ang aking kaalaman tungkol sa aking bayan. Ngunit isang pagdiskubre ang pagsulat, di ba? Marahil sa pagsulat ng isang kasaysayan, may madiskubre akong bago hindi lamang tungkol sa aming bayan kundi pati na rin sa akin at maging sa iba pang mga bagay-bagay.
***
Ngunit paano magsisimula? Marahil mas mabuting magsimula sa lawa dahil mahirap pag-usapan ang aming bayan kung hindi pag-uusapan ang aming lawa.
***
May lawak na 104 na hektarya at lalim na 27 metro, naglalaman ang aming lawa ng humigit-kumulang na 270,000 m3 na tubig. Nalikha ang lawa sa panahon ng matinding pag-aalma sa mundo. Sa panahong ito, nalikha rin ang libo-libong mga bulkan, marahil kasama ang Banahaw at ang Makiling at maging ang buong kapuluan ng Pilipinas. At dito sa amin ay nalikha ang isang bulkang namatay at nakalikha ng butas, mga banging napakatarik, na kinalauna’y naging lawa.
Ngunit kung magliliwaliw kami sa mga bambang nito’y hindi ito ang aming magugunita bilang pinanggalingan ng lawa. Maaalala namin ang alamat kung saan may isang matandang dumating sa isang tahanang pagmamay-ari ng isang mag-asawa at ang lupaing pumapalibot sa tahanang ito’y punong-puno ng mga puno ng sampalok at dahil may sakit siya, maaaring trangkaso o sipon, basta may sakit siya at dahil mainam na gamot ang bunga ng sampalok sa sakit niya, kinatok ng matanda ang bahay ng mag-asawa at humingi ng bunga ng sampalok para maibsan ang kanyang sakit ngunit tumanggi ang mag-asawa at sa pagtangging ito’y nagalit ang matanda at nagpakilala bilang diwata at pinarusahan niya ang mag-asawa sa kanilang karamutan sa pagbaha sa kanilang lupain at lumindol at bumuhos ang langit at nalunod ang buong lupain ng mag-asawa.
Naaalala ko, noong bata ako, palaging inuulit ang alamat na ito sa paaralan. O baka inuulit ko lang sa isip ko. Pero napaisip ako noon, kung totoo nangyari nga itong alamat na ito ay may mga puno ng sampalok sa pusod ng lawa. Kaya’t kapag tititigan ko ang tubig ng lawa, ang nakalubog na gubat ng sampalok ang aasahan kong makita at hindi ang lalamunan ng isang patay na bulkan. At ganito rin marahil ang iba sa mga kababayan ko.
Marahil nakakatwang isiping naniniwala kami sa isang alamat na nagsasabing tao, na katulad namin, ang dahilan ng pagkalikha ng lawa. Sa tingin ko, hindi naman ito isang pagyayabang kundi isang pag-asam, na bahagi kami ng tadhana ng lawa at ang lawa ang aming tadhana.
Gayundin, wala rin naman talagang nakasaksi sa mga sandaling iyon ng pagsilang ng aming lawa. Alin nga ba ang higit na paniniwalaan, ang haka-haka ng mga siyentipiko o ang haka-haka ng mga ninuno? Sapat na, sa ngayon, ang malamang may simula, na may pinagmulan ang lahat. Kung ano man iyon.
***
Ganyang lang talaga ang suliranin ng isang kasaysayang higit na matanda pa sa mga nakaaalala: ang nalilikhang mga guwang, mga patlang. Naroon na ang lawa bago pa dumating ang mga ninuno at mananatili ito sa aming paglipas. Napakalaking guwang ang malilikha mula sa pagkasilang nito hanggang sa pagdating ng mga unang tao sa mga bambang nito. Kaya marahil kailangang lumikha ng mga alamat.
***
Mula sa mga Espanyol ang pinakaunang tala tungkol sa aming lawa at sa aming bayan. Nang dumating daw sila, hindi lumaban ang mga ninuno ng bayan namin. Hindi dumanak ang dugo, hindi dakilang pagharap at pagtatanggol sa lupang tinubuan laban sa mga mananakop. Malugod silang tinanggap ng mga ninuno. Isang kataka-takang pangyayari para sa mga Espanyol ang pagtanggap sa kanila nang ganoong kalugod dahil saan man sila nagpunta’y, kung hindi pagdududa, karahasan ang sumasalubong sa kanila. Baka nauunawaan ng mga ninuno ang pagkapagal ng paglalakbay, ng pag-akyat ng mga bundok. Baka nauunawaan ng mga ninuno ang paghihirap na naranasan ng mga Espanyol upang harapin ang masusukal na gubat. Baka nauunawaan ng mga ninuno ang galak na naranasan ng mga Espanyol nang marating ang lawa.
Baka.
Ang sigurado lamang ako, nang dumating ang mga Espanyol, may lubos ang pagtanggap sa pagdating ng mga dayuhan habang mayroon ding nagduda. Kaya't nahati ang bayan dahil sa mga dayuhan. Ganoon ba talaga ang nangyayari sa lahat ng mga bayang nasakop?
***
Dapat ba itong ikahiya, itong di paglaban ng mga ninuno ng aming bayan? Ayokong manghusga.
***
Dati'y iisa lamang ang pangalan ng aming lawa at ng aming bayan. Pero pinalitan ang pangalan ng bayan. Binago ito ng mga Espanyol pagkatapos maging lubos ang pagtanggap ng mga ninuno ng Simbahan at Kapangyarihan ng Hari ng Espanya. Pero hindi nila inaasahan ang pagpapalit ng pangalan ng bayan. At maraming nagtanong sa kura paroko kung bakit pinalitan ang pangalan ng aming bayan at ano nga ba ang ibig sabihin ng pangalang iyon.
Ipinangalan ang bayan namin sa isang santo. Ayon sa mga kuwento, tumakas ang santong ito tungo sa mga bundok at disyerto ng Tebes sa Ehipto para makatakas mula sa paniniil laban sa mga sinaunang Kristiyano. Mula noon, sa bundok at disyerto na siya nanirahan at nabuhay sa tubig-batis at sa pagkain ng mga dahon at bunga ng puno. Ngunit dinalhan din siya ng mga piraso ng tinapay ng isang uwak at doon siya nabuhay hanggang mamatay siya at sinasabing umabot siya sa edad na 113. Nang mamatay siya, pinagtulungan ng mga leon na hukayin ang kanyang lilibingan.
At hindi naunawaan ng mga ninuno ng bayan namin kung ano ang kinalaman ng santong iyon sa bayan namin. Tulad ba ang bayan namin sa mga bundok at disyerto ng Tebes? Hindi ko alam. Pero tulad ng maraming pangalan, nasanay na rin ang mga ninuno ng bayan namin sa bagong pangalang iyon. Pero paano kaya ang mga unang panahong iyong kapapalit pa lamang ang pangalan ng aming bayan? Di kaya maraming naligaw? Di kaya maraming nalito? Pero baka mga dayo lamang iyon sa aming bayan ang nalito't naligaw. At mahirap maligaw sa sariling bayan. Kaya baka naging ganoon pa rin ang takbo ng kanilang buhay, gumising pa rin sila sa umaga, nagdasal, naligo, kumain ng agahan, nagtrabaho, nagtanghalian, nagtrabaho, umuwi, kumain ng hapunan, natulog. Dahil hindi naman nagbabago ang pagkakakilala mo sa sarili mong bayan kahit na magbago ito ng pangalan. Pareho pa rin naman ito, kahit papaano.
***
Aaminin ko, hindi ko alam ang lahat ng pangalan ng bawat kalye o lugar sa bayan namin. Kagaya nga ng sinabi ko, mahirap maligaw sa sariling bayan. Kahit na hindi mo alam ang pangalan ng mga daan, alam mo ang daan patungo sa nais mong puntahan. Hindi mo kailangang malaman ang pangalan ng mga kalye para makapunta ng palengke, makapunta ng simbahan, makapunta sa bahay ng kaibigan mo.
Syempre, kailangan mo ng pangalan ng isang lugar kapag sasakay ka sa traysikel. Pero kalimitan ay sapat na'ng ibigay ang pangalan ng isang barangay. At kapag malapit ka na sa gusto mong puntahan, kailangan mo lang ituro ang daan.
***
Hindi lamang ang pangalan ng bayan ang pinalitan. Pati ang mga pangalan ng mga barangay at mga sityo'y pinalitan. Pero nanatili ang mga lumang pangalan sa kamalayan namin hanggang ngayon. Atisan. Malamig. Wawa. Bulaho. Butocon. Macampong. Banlagin. Boe. Tikew. Imok. Banlagin. Balanga. Sapa. Tiim. Malinaw. Liptong. Tabaw. Sandig. Bunot. Ilog. Kaya halos kalahati ng bayan ay may opisyal at may lumang pangalan. May mga bagay talagang hindi malimot-limot.
Gusto kong magsulat ng isang makabuluhang kasaysayan ng aming bayan. Pero parang sobra-sobra ata iyon. “Makabuluhang kasaysayan.” Marahil sapat na sabihin na lang na gusto kong magsulat ng kasaysayan ng aming bayan. Hindi para magyabang ng aking malawak na kaalaman. Aaminin ko, kulang na kulang ang aking kaalaman tungkol sa aking bayan. Ngunit isang pagdiskubre ang pagsulat, di ba? Marahil sa pagsulat ng isang kasaysayan, may madiskubre akong bago hindi lamang tungkol sa aming bayan kundi pati na rin sa akin at maging sa iba pang mga bagay-bagay.
***
Ngunit paano magsisimula? Marahil mas mabuting magsimula sa lawa dahil mahirap pag-usapan ang aming bayan kung hindi pag-uusapan ang aming lawa.
***
May lawak na 104 na hektarya at lalim na 27 metro, naglalaman ang aming lawa ng humigit-kumulang na 270,000 m3 na tubig. Nalikha ang lawa sa panahon ng matinding pag-aalma sa mundo. Sa panahong ito, nalikha rin ang libo-libong mga bulkan, marahil kasama ang Banahaw at ang Makiling at maging ang buong kapuluan ng Pilipinas. At dito sa amin ay nalikha ang isang bulkang namatay at nakalikha ng butas, mga banging napakatarik, na kinalauna’y naging lawa.
Ngunit kung magliliwaliw kami sa mga bambang nito’y hindi ito ang aming magugunita bilang pinanggalingan ng lawa. Maaalala namin ang alamat kung saan may isang matandang dumating sa isang tahanang pagmamay-ari ng isang mag-asawa at ang lupaing pumapalibot sa tahanang ito’y punong-puno ng mga puno ng sampalok at dahil may sakit siya, maaaring trangkaso o sipon, basta may sakit siya at dahil mainam na gamot ang bunga ng sampalok sa sakit niya, kinatok ng matanda ang bahay ng mag-asawa at humingi ng bunga ng sampalok para maibsan ang kanyang sakit ngunit tumanggi ang mag-asawa at sa pagtangging ito’y nagalit ang matanda at nagpakilala bilang diwata at pinarusahan niya ang mag-asawa sa kanilang karamutan sa pagbaha sa kanilang lupain at lumindol at bumuhos ang langit at nalunod ang buong lupain ng mag-asawa.
Naaalala ko, noong bata ako, palaging inuulit ang alamat na ito sa paaralan. O baka inuulit ko lang sa isip ko. Pero napaisip ako noon, kung totoo nangyari nga itong alamat na ito ay may mga puno ng sampalok sa pusod ng lawa. Kaya’t kapag tititigan ko ang tubig ng lawa, ang nakalubog na gubat ng sampalok ang aasahan kong makita at hindi ang lalamunan ng isang patay na bulkan. At ganito rin marahil ang iba sa mga kababayan ko.
Marahil nakakatwang isiping naniniwala kami sa isang alamat na nagsasabing tao, na katulad namin, ang dahilan ng pagkalikha ng lawa. Sa tingin ko, hindi naman ito isang pagyayabang kundi isang pag-asam, na bahagi kami ng tadhana ng lawa at ang lawa ang aming tadhana.
Gayundin, wala rin naman talagang nakasaksi sa mga sandaling iyon ng pagsilang ng aming lawa. Alin nga ba ang higit na paniniwalaan, ang haka-haka ng mga siyentipiko o ang haka-haka ng mga ninuno? Sapat na, sa ngayon, ang malamang may simula, na may pinagmulan ang lahat. Kung ano man iyon.
***
Ganyang lang talaga ang suliranin ng isang kasaysayang higit na matanda pa sa mga nakaaalala: ang nalilikhang mga guwang, mga patlang. Naroon na ang lawa bago pa dumating ang mga ninuno at mananatili ito sa aming paglipas. Napakalaking guwang ang malilikha mula sa pagkasilang nito hanggang sa pagdating ng mga unang tao sa mga bambang nito. Kaya marahil kailangang lumikha ng mga alamat.
***
Mula sa mga Espanyol ang pinakaunang tala tungkol sa aming lawa at sa aming bayan. Nang dumating daw sila, hindi lumaban ang mga ninuno ng bayan namin. Hindi dumanak ang dugo, hindi dakilang pagharap at pagtatanggol sa lupang tinubuan laban sa mga mananakop. Malugod silang tinanggap ng mga ninuno. Isang kataka-takang pangyayari para sa mga Espanyol ang pagtanggap sa kanila nang ganoong kalugod dahil saan man sila nagpunta’y, kung hindi pagdududa, karahasan ang sumasalubong sa kanila. Baka nauunawaan ng mga ninuno ang pagkapagal ng paglalakbay, ng pag-akyat ng mga bundok. Baka nauunawaan ng mga ninuno ang paghihirap na naranasan ng mga Espanyol upang harapin ang masusukal na gubat. Baka nauunawaan ng mga ninuno ang galak na naranasan ng mga Espanyol nang marating ang lawa.
Baka.
Ang sigurado lamang ako, nang dumating ang mga Espanyol, may lubos ang pagtanggap sa pagdating ng mga dayuhan habang mayroon ding nagduda. Kaya't nahati ang bayan dahil sa mga dayuhan. Ganoon ba talaga ang nangyayari sa lahat ng mga bayang nasakop?
***
Dapat ba itong ikahiya, itong di paglaban ng mga ninuno ng aming bayan? Ayokong manghusga.
***
Dati'y iisa lamang ang pangalan ng aming lawa at ng aming bayan. Pero pinalitan ang pangalan ng bayan. Binago ito ng mga Espanyol pagkatapos maging lubos ang pagtanggap ng mga ninuno ng Simbahan at Kapangyarihan ng Hari ng Espanya. Pero hindi nila inaasahan ang pagpapalit ng pangalan ng bayan. At maraming nagtanong sa kura paroko kung bakit pinalitan ang pangalan ng aming bayan at ano nga ba ang ibig sabihin ng pangalang iyon.
Ipinangalan ang bayan namin sa isang santo. Ayon sa mga kuwento, tumakas ang santong ito tungo sa mga bundok at disyerto ng Tebes sa Ehipto para makatakas mula sa paniniil laban sa mga sinaunang Kristiyano. Mula noon, sa bundok at disyerto na siya nanirahan at nabuhay sa tubig-batis at sa pagkain ng mga dahon at bunga ng puno. Ngunit dinalhan din siya ng mga piraso ng tinapay ng isang uwak at doon siya nabuhay hanggang mamatay siya at sinasabing umabot siya sa edad na 113. Nang mamatay siya, pinagtulungan ng mga leon na hukayin ang kanyang lilibingan.
At hindi naunawaan ng mga ninuno ng bayan namin kung ano ang kinalaman ng santong iyon sa bayan namin. Tulad ba ang bayan namin sa mga bundok at disyerto ng Tebes? Hindi ko alam. Pero tulad ng maraming pangalan, nasanay na rin ang mga ninuno ng bayan namin sa bagong pangalang iyon. Pero paano kaya ang mga unang panahong iyong kapapalit pa lamang ang pangalan ng aming bayan? Di kaya maraming naligaw? Di kaya maraming nalito? Pero baka mga dayo lamang iyon sa aming bayan ang nalito't naligaw. At mahirap maligaw sa sariling bayan. Kaya baka naging ganoon pa rin ang takbo ng kanilang buhay, gumising pa rin sila sa umaga, nagdasal, naligo, kumain ng agahan, nagtrabaho, nagtanghalian, nagtrabaho, umuwi, kumain ng hapunan, natulog. Dahil hindi naman nagbabago ang pagkakakilala mo sa sarili mong bayan kahit na magbago ito ng pangalan. Pareho pa rin naman ito, kahit papaano.
***
Aaminin ko, hindi ko alam ang lahat ng pangalan ng bawat kalye o lugar sa bayan namin. Kagaya nga ng sinabi ko, mahirap maligaw sa sariling bayan. Kahit na hindi mo alam ang pangalan ng mga daan, alam mo ang daan patungo sa nais mong puntahan. Hindi mo kailangang malaman ang pangalan ng mga kalye para makapunta ng palengke, makapunta ng simbahan, makapunta sa bahay ng kaibigan mo.
Syempre, kailangan mo ng pangalan ng isang lugar kapag sasakay ka sa traysikel. Pero kalimitan ay sapat na'ng ibigay ang pangalan ng isang barangay. At kapag malapit ka na sa gusto mong puntahan, kailangan mo lang ituro ang daan.
***
Hindi lamang ang pangalan ng bayan ang pinalitan. Pati ang mga pangalan ng mga barangay at mga sityo'y pinalitan. Pero nanatili ang mga lumang pangalan sa kamalayan namin hanggang ngayon. Atisan. Malamig. Wawa. Bulaho. Butocon. Macampong. Banlagin. Boe. Tikew. Imok. Banlagin. Balanga. Sapa. Tiim. Malinaw. Liptong. Tabaw. Sandig. Bunot. Ilog. Kaya halos kalahati ng bayan ay may opisyal at may lumang pangalan. May mga bagay talagang hindi malimot-limot.
Biyernes, Setyembre 12, 2008
Excerpt 2
Hindi naman talaga ito excerpt dahil hindi ko naman talaga natapos ito. At hindi ko naman talaga alam kung matatapos ito. At hindi ko rin alam kung kuwento pa nga ba ito o isang sanaysay. Siguro nagpapaka-pretentious lang ako. O baka kailangan ko itong gawing metafiction. Balak ko sanang pamagat dito ay "Kasaysayan, Heograpiya at Talambuhay". (Ito nga pala ang 500th post ko sa Blogger)
***
Nalikha ang lawa sa panahon ng matinding pag-aalma sa mundo. Sa panahong ito, nalikha rin ang libo-libong mga bulkan, marahil kasama ang Banahaw at ang Makiling at maging ang buong kapuluan ng Pilipinas. At dito sa amin ay nalikha ang isang bulkang namatay at nakalikha ng butas, mga banging napakatarik, na kinalauna’y naging lawa.
Ngunit kung magliliwaliw kami sa mga bambang nito’y hindi ito ang aming magugunita bilang pinanggalingan ng lawa. Maaalala namin ang alamat kung saan may isang matandang dumating sa isang tahanang pagmamay-ari ng isang mag-asawa at ang lupaing pumapalibot sa tahanang ito’y punong-puno ng mga puno ng sampalok at dahil may sipon ay kinatok ng matanda ang bahay ng mag-asawa at humingi ng bunga ng sampalok para maibsan ang kanyang sakit ngunit tumanggi ang mag-asawa at sa pagtangging ito’y nagalit ang matanda at nagpakilala bilang diwata at pinarusahan niya ang mag-asawa sa kanilang karamutan sa pagbaha sa kanilang lupain at lumindol at bumuhos ang langit at nalunod ang buong lupain ng mag-asawa.
Noong bata ako, palaging inuulit ang alamat na ito sa paaralan. At napaisip ako, kung totoo nangyari nga itong alamat na ito ay may mga puno ng sampalok sa pusod ng lawa. Kaya’t kapag tititigan ko ang tubig ng lawa, ang nakalubog na gubat ng sampalok ang aasahan kong makita at hindi ang lalamunan ng isang patay na bulkan. At ganito rin marahil ang iba sa mga kababayan ko.
Marahil nakakatwang isiping naniniwala kami sa isang alamat na nagsasabing tao, na katulad namin, ang dahilan ng pagkalikha ng lawa. Hindi ito isang pagyayabang kundi isang pag-asam, na bahagi kami ng tadhana ng lawa at ang lawa ang aming tadhana.
Gayundin, wala rin naman talagang nakasaksi sa mga sandaling iyon ng pagsilang ng aming lawa. Alin nga ba ang higit na paniniwalaan, ang haka-haka ng mga siyentipiko o ang haka-haka ng mga ninuno? Sapat na, sa ngayon, ang malamang may simula, na may pinagmulan ang lahat. Kung ano man iyon..
+++
Ito ang suliranin ng isang kasaysayang higit na matanda pa sa mga nakakaalala: ang nalilikhang mga guwang. Naroon na ang lawa bago pa dumating ang mga ninuno at mananatili ito sa aming paglipas. Napakalaking guwang ang malilikha mula sa pagkasilang nito hanggang sa pagdating ng mga unang tao sa mga bambang nito.
Walang tala ng digmaan sa mga unang panahon ng aming lawa at bayan. Maaaring masabing nang dumating ang unang mga ninuno, naakit na sila sa lawa kagaya ng pagkakaakit ng ibang mga tao sa tabing-ilog at dalampasigan. Bagmaan kapanatagan ang kanilang natagpuan sa lawa di tulad ng mabangis na pagragasa ng tubig-ilog.
At marami na ring tao ang dumagdag pa, at naakit, mula sa mga unang dumating. Mga Espanyol na naghanap ng kadakilaan, mga Tsinong naghanap ng panibagong buhay, mga ibang Filipinong naghanap ng ibang matatahanan. At pala-palaging naging maluwag ang mga bambang ng aming lawa para kanino man.
Kagaya nang unang dumating ang mga Espanyol sa aming bayang nakahimlay sa bambang ng lawa. Malugod silang tinanggap ng mga ninuno. Isang kataka-takang pangyayari para sa mga Espanyol ang pagtanggap sa kanila nang ganoong kalugod dahil saan man sila nagpunta’y, kung hindi pagdududa, karahasan ang sumasalubong sa kanila. Subalit nauunawaan ng mga ninuno ang pagkapagal ng paglalakbay at hirap ng masusukal na gubat at nauunawaan nila ang galak na naranasan nang madatnan ang lawa.
Kaya’t hanggang ngayo’y maraming nadayo sa aming lungsod na nakahimlay sa bambang ng lawa. Maging ang aking mga lolo’t lola sa panig ng aking ina’y galing sa isang karatig na bayan. Ang aking ama naman ay tubo sa ibang lalawigan. Marahil lumipat sila sa aming bayan upang magsimulang muli. Iyon naman ang palaging pangako ng tubig. Ang tanong: mananatili ba ito sa darating na mga siglo?
+++
Kasali ako noon sa isang photojournalism contest at ginala ko ang bayan para maghanap ng mga makukuhang larawan. Wala akong nakuhang mainam na larawan. Walang larawan sa riles, sa mga barongbarong doon. Walang larawan sa gasolinahan, sa mga kotseng dumadaan doon para magpagasolina at sa mga attendant na naglalagay ng gasolina sa mga tangke. Walang larawan sa mga tindahan at mga restawran, sa mga taong labas-masok para magpalipas ng gutom sa mga tapsilogan, mamian, lugawan atbp. sa mga taong naghahanap ng mabibili para matuwa kahit sandali lang. Walang larawan sa mga sanglaan at bangko, sa mga taong nais mangutang at magkapera, para sa mga pangarap, o sa kinabukasan, o para sa mga problema sa ngayon. Marahil kumuha ako ng larawan sa tabing-lawa. Marahil kumuha ako ng larawan sa palengke, sa mga taong nagsisiksikan at mga panindang nagpapalitan ng kamay. Dalawang lamang na larawan ang naaalala kong kinuha noon. Isa ay larawan ng isang asong nakatihaya sa tapat ng istasyon ng bumbero. Yung isa naman ay larawan ng isang tandang, marahil ipangsasabong, na inaalagaan sa bangketa ng tindero ng isaw. Dapat sana’y naghanap pa ako ng mas maraming larawan.
+++
Umaawit ako noon para sa anticipated mass tuwing Sabado nang maging miyembro ako ng koro ng paaralan. Tuwing alas singko ng hapon ang misa. Ang paburitong kong bahagi ng misa ay ang simula dahil sa simula inaawit ang “Papuri”. Ang “Papuri” ang pinakagusto kong awitin sa misa. Hindi ko alam kung bakit. Marahil dahil kailangan kong ibigay ang aking buong sarili para sa awiting ito. Kailangang maging handa sa bawat pagbabago ng ritmo at ng himig. Dalawang beses inaawit ang buong “Papuri”. Sa una’y aawitin ito nang buong galak, sa mabilis na ritmo, na tila ba nagpupugay. Sa pangalawa’y magiging mabagal na naman ito, na tila ba mas seryoso ka na sa pagkakataong ito, na para bang biro ang naunang bahagi. Pagminsa’y nakakalimutan kong bahagi ako ng isang koro’t nakikisabay lamang ako sa pangkalahatang pagpuri sa Panginoon. Tuwing magsisimba ako, palagi akong natutuksong umawit.
+++
At nasasangkot paminsan-minsan ang aming bayan at lawa nang hindi inaasahan sa mga pangyayari bumabalot sa buong bansa. Dumating sa amin ang mga rebolusyon at digmaan bagaman hindi rin napapaaga. Ayon sa mga talambuhay ng mga sundalo noong panahon ng rebolusyon, maraming beses pinaglabanan ang aming bayan ng mga Espanyol at ng mga Rebolusyunaryo. Kapag nilalakad ko ang mga kalye sa bayan namin, hindi ko nakikita kung bakit napakahalaga ng bayan namin.
***
Nalikha ang lawa sa panahon ng matinding pag-aalma sa mundo. Sa panahong ito, nalikha rin ang libo-libong mga bulkan, marahil kasama ang Banahaw at ang Makiling at maging ang buong kapuluan ng Pilipinas. At dito sa amin ay nalikha ang isang bulkang namatay at nakalikha ng butas, mga banging napakatarik, na kinalauna’y naging lawa.
Ngunit kung magliliwaliw kami sa mga bambang nito’y hindi ito ang aming magugunita bilang pinanggalingan ng lawa. Maaalala namin ang alamat kung saan may isang matandang dumating sa isang tahanang pagmamay-ari ng isang mag-asawa at ang lupaing pumapalibot sa tahanang ito’y punong-puno ng mga puno ng sampalok at dahil may sipon ay kinatok ng matanda ang bahay ng mag-asawa at humingi ng bunga ng sampalok para maibsan ang kanyang sakit ngunit tumanggi ang mag-asawa at sa pagtangging ito’y nagalit ang matanda at nagpakilala bilang diwata at pinarusahan niya ang mag-asawa sa kanilang karamutan sa pagbaha sa kanilang lupain at lumindol at bumuhos ang langit at nalunod ang buong lupain ng mag-asawa.
Noong bata ako, palaging inuulit ang alamat na ito sa paaralan. At napaisip ako, kung totoo nangyari nga itong alamat na ito ay may mga puno ng sampalok sa pusod ng lawa. Kaya’t kapag tititigan ko ang tubig ng lawa, ang nakalubog na gubat ng sampalok ang aasahan kong makita at hindi ang lalamunan ng isang patay na bulkan. At ganito rin marahil ang iba sa mga kababayan ko.
Marahil nakakatwang isiping naniniwala kami sa isang alamat na nagsasabing tao, na katulad namin, ang dahilan ng pagkalikha ng lawa. Hindi ito isang pagyayabang kundi isang pag-asam, na bahagi kami ng tadhana ng lawa at ang lawa ang aming tadhana.
Gayundin, wala rin naman talagang nakasaksi sa mga sandaling iyon ng pagsilang ng aming lawa. Alin nga ba ang higit na paniniwalaan, ang haka-haka ng mga siyentipiko o ang haka-haka ng mga ninuno? Sapat na, sa ngayon, ang malamang may simula, na may pinagmulan ang lahat. Kung ano man iyon..
+++
Ito ang suliranin ng isang kasaysayang higit na matanda pa sa mga nakakaalala: ang nalilikhang mga guwang. Naroon na ang lawa bago pa dumating ang mga ninuno at mananatili ito sa aming paglipas. Napakalaking guwang ang malilikha mula sa pagkasilang nito hanggang sa pagdating ng mga unang tao sa mga bambang nito.
Walang tala ng digmaan sa mga unang panahon ng aming lawa at bayan. Maaaring masabing nang dumating ang unang mga ninuno, naakit na sila sa lawa kagaya ng pagkakaakit ng ibang mga tao sa tabing-ilog at dalampasigan. Bagmaan kapanatagan ang kanilang natagpuan sa lawa di tulad ng mabangis na pagragasa ng tubig-ilog.
At marami na ring tao ang dumagdag pa, at naakit, mula sa mga unang dumating. Mga Espanyol na naghanap ng kadakilaan, mga Tsinong naghanap ng panibagong buhay, mga ibang Filipinong naghanap ng ibang matatahanan. At pala-palaging naging maluwag ang mga bambang ng aming lawa para kanino man.
Kagaya nang unang dumating ang mga Espanyol sa aming bayang nakahimlay sa bambang ng lawa. Malugod silang tinanggap ng mga ninuno. Isang kataka-takang pangyayari para sa mga Espanyol ang pagtanggap sa kanila nang ganoong kalugod dahil saan man sila nagpunta’y, kung hindi pagdududa, karahasan ang sumasalubong sa kanila. Subalit nauunawaan ng mga ninuno ang pagkapagal ng paglalakbay at hirap ng masusukal na gubat at nauunawaan nila ang galak na naranasan nang madatnan ang lawa.
Kaya’t hanggang ngayo’y maraming nadayo sa aming lungsod na nakahimlay sa bambang ng lawa. Maging ang aking mga lolo’t lola sa panig ng aking ina’y galing sa isang karatig na bayan. Ang aking ama naman ay tubo sa ibang lalawigan. Marahil lumipat sila sa aming bayan upang magsimulang muli. Iyon naman ang palaging pangako ng tubig. Ang tanong: mananatili ba ito sa darating na mga siglo?
+++
Kasali ako noon sa isang photojournalism contest at ginala ko ang bayan para maghanap ng mga makukuhang larawan. Wala akong nakuhang mainam na larawan. Walang larawan sa riles, sa mga barongbarong doon. Walang larawan sa gasolinahan, sa mga kotseng dumadaan doon para magpagasolina at sa mga attendant na naglalagay ng gasolina sa mga tangke. Walang larawan sa mga tindahan at mga restawran, sa mga taong labas-masok para magpalipas ng gutom sa mga tapsilogan, mamian, lugawan atbp. sa mga taong naghahanap ng mabibili para matuwa kahit sandali lang. Walang larawan sa mga sanglaan at bangko, sa mga taong nais mangutang at magkapera, para sa mga pangarap, o sa kinabukasan, o para sa mga problema sa ngayon. Marahil kumuha ako ng larawan sa tabing-lawa. Marahil kumuha ako ng larawan sa palengke, sa mga taong nagsisiksikan at mga panindang nagpapalitan ng kamay. Dalawang lamang na larawan ang naaalala kong kinuha noon. Isa ay larawan ng isang asong nakatihaya sa tapat ng istasyon ng bumbero. Yung isa naman ay larawan ng isang tandang, marahil ipangsasabong, na inaalagaan sa bangketa ng tindero ng isaw. Dapat sana’y naghanap pa ako ng mas maraming larawan.
+++
Umaawit ako noon para sa anticipated mass tuwing Sabado nang maging miyembro ako ng koro ng paaralan. Tuwing alas singko ng hapon ang misa. Ang paburitong kong bahagi ng misa ay ang simula dahil sa simula inaawit ang “Papuri”. Ang “Papuri” ang pinakagusto kong awitin sa misa. Hindi ko alam kung bakit. Marahil dahil kailangan kong ibigay ang aking buong sarili para sa awiting ito. Kailangang maging handa sa bawat pagbabago ng ritmo at ng himig. Dalawang beses inaawit ang buong “Papuri”. Sa una’y aawitin ito nang buong galak, sa mabilis na ritmo, na tila ba nagpupugay. Sa pangalawa’y magiging mabagal na naman ito, na tila ba mas seryoso ka na sa pagkakataong ito, na para bang biro ang naunang bahagi. Pagminsa’y nakakalimutan kong bahagi ako ng isang koro’t nakikisabay lamang ako sa pangkalahatang pagpuri sa Panginoon. Tuwing magsisimba ako, palagi akong natutuksong umawit.
+++
At nasasangkot paminsan-minsan ang aming bayan at lawa nang hindi inaasahan sa mga pangyayari bumabalot sa buong bansa. Dumating sa amin ang mga rebolusyon at digmaan bagaman hindi rin napapaaga. Ayon sa mga talambuhay ng mga sundalo noong panahon ng rebolusyon, maraming beses pinaglabanan ang aming bayan ng mga Espanyol at ng mga Rebolusyunaryo. Kapag nilalakad ko ang mga kalye sa bayan namin, hindi ko nakikita kung bakit napakahalaga ng bayan namin.
Biyernes, Setyembre 05, 2008
Excerpt
Heto ang isang excerpt ng ginagawa kong kuwento. Ideya ko ay sumulat ng mga maiikli pero interconnected na mga kuwento. Pwede silang basahin stand alone o hindi. Ito pa lang yung natatapos ko kaya sobrang early draft ito. Komento lang.
***
Ang Mandirigma
Kabilugan ng buwan at walang kaulap-ulap sa langit. Maliwanag na maliwanag ang daan papuntan ng bayan ng Villa Fernandina. Binaybay ni Taraki ang gilid ng daang-lupa kung saan nakatanim ang mga malalaking puno at madilim ang aninong likha ng mga malalagong dahon. Maingat ang kanyang paghakbang. Mahigpit ang hawak niya sa nakasukbit na patalim sa kanyang baywang, handa sa di inaasahang pangyayari. Bagaman malamig ang gabi, manipis na pawis ang namuo sa kanyang noo at ibabaw ng labi. Nililigalig ng kanyang pakay ang kanyang damdamin. Kailangan niyang pugutan ang mananakop, kailangan niyang pugutan si Juan de Salcedo.
Tatlong mandirigma na ang napugutan ni Taraki. Ang una’y pinugutan niya sa isang labanan sa tabi ng Ilog. Nagkaroon ng hidwaan ang kanilang barangay laban sa isang karatig na barangay pagkatapos maligaw ang isa sa mga kabaranggay nila at namatay sa lupain ng karatig na barangay. Isang karangalan hindi lamang sa mamumugot kundi pati rin sa pinugutan ang pagpugot. Tanging mga mandirigma lamang ang maaaring mampugot at mapugutan ng ulo. Kaya’t pinarangalan si Taraki bilang tunay na mandirigma pagkatapos ng labanan at umuwing may dalang ulo.
Ang pangalawang ulo niya’y galing sa isang Kastila. Nang unang dumating ang mga mananakop, alam na niyang mga mandirigma ang mga ito at karapat-dapat na katunggali. Madaling napasuko ng mga banyaga ang isa sa mga malalaking barangay sa dalampasigan. At nang makasagupa na nga ng kanyang barangay, namangha siya sa mga makikintab nilang baluti at umusok na mga baril. At bagaman natalo ang kanyang barangay at napilitang tumakas tungo sa masukal na gubat, nagawa pa ring mapugutan ni Taraki ang isa sa mga banyaga. Muntik na siyang mapatay ng banyaga. May hawak itong baril at nang itutok sa kanya’y yumuko siya’t tinaga ang paa nito. Isang malakas na hiwa lamang ang kinailangan para makuha niya ang ulo at madaling tumakas.
Ang pangatlo’y ulo ng kanyang lolo. Sa kabinataan, isang kilala’t kinatatakutang mandirigma ang kanyang lolo. Ngunit matanda na’t sakitin ito nang dumating ang mga banyaga kaya’t hindi ito nakasama sa labanan. At nang mamatay ang kanyang lolo pagkatapos lumubha ang sakit nito nang lumisan ang kanilang barangay tungo sa kasukalan ng gubat, napunta kay Taraki ang karangalang pugutan ng ulo ang kanyang lolo.
Pinaniniwalaang nasa ulo ng tao ang kanyang kaluluwa at sa pag-aari ng ulo ng isang tao—lalo na’t kung nanggaling ito mula sa isang dakilang tao—binibiyayaan ng mahiwagang kapangyarihan ang may-ari ng ulo. At nang malaman ni Taraki na namatay si Kapitan Juan de Salcedo, hindi na siya nagdalawang-isip na kunin ang ulo nito. Kinailangan niyang magmadali bago pa man mawala ang kapangyarihan ng ulo dahil sa lubusang paglisan ng kaluluwa.
Kaya't bagaman natuwa siya nang marating na niya ang ibayo ng bayan ng Villa Fernandina, binagalan ni Taraki ang kanyang paglalakad. Mula malayo’y nakita niya ang mga tanod na gumagala sa mga daan, may dala-dalang mga patalim. Malayo na ang nilakbay ng buwan sa langit at bahagya na itong natabing ng mga ulap nang makatagpo siya ng pagkakataon. Isang tanod ang napahiwalay sa mga kasama nito. Tahimik niya itong sinundan. Iningatan niyang hindi makita o marinig ng tanod na may dala-dalang ilawan. Nanatili siya sa dilim sa tabi ng daan. Naglakad sila patungo sa gilid ng bayan at naging madalang ang mga kubong nasasalubong nila. Sinundan niya ang tanod hanggang makarating sa isang kubo. May bakuran ang kubo at pumasok dito ang kanyang sinusundan at hula niya’y tinitirhan nito. Bago pa tuluyang makapasok sa loob ng kubo’t makawala ang kanyang sinusundan, dumapot siya ng bato at tinapon ito malayo, lampas ng kubo’t kinatatayuan ng tanod. Pinanood niyang lumingon ang tanod sa direksiyon ng ingay ng itinapong bato. Kaya’t madali niyang sinunggaban ang tanod mula sa likod. Hinablot niya ang nakasukbit na patalim ng tanod at itinapon ito palayo. At bago pa man makaharap sa kaniya, sinakal niya ang tanod mula sa likod gamit ng kanyang kanang braso. Nahulog ang ilawan sa lupa at nagpumiglas ang lalaki. Tinangka nitong abutin ang kanyang ulo ngunit nahahawi lamang ng mga daliri ng tanod ang kanyang pisngi at noo. At nang mawalan na ng malay ang tanod, dinala niya ito sa loob ng kubo. Nakanap siya ng lubid at itinali ang mag kamay at paa ng tanod. Kumuha siya ng tubig mula sa isang baul at ibinuhos ito sa nakataling tanod.
“Saan nakalibing ang Puting Halimaw?” tanong ni Taraki.
“Halimaw?” kunot na pagtataka ng nakatali.
“Ang pinuno ng mga banyagang sumakop sa mga lupaing ito, sa mga lupain namin. Papatayn kita kung hindi mo sasabihin.” Nagkunwarin siyang bubunutin niya ang kanyang patalim.
“Sa simbahan! Sa simbahan! Huwag mo akong patayin!” sigaw ng tanod.
“Simbahan?”
“Iyon pinagsasambahan namin. Hanapin mo ang gusaling may ganitong marka sa bubungan,” at gamit ng kanyang sakong, iginuhit ng tanod sa lupa ang markang krus.
Iniwan niyang katali ang tanod at bumalik sa bayan ng Villa Fernandina.
Unti-unti nang lumiliwanag ang langit dahil sa paparating na umaga nang makarating na siya sa simbahan. Matagal niyang sinubaybayan ang simbahan. Walang ingay na nagmula dito at walang tao ang pumasok o lumabas. Kaya’t pinagpasyahan niyang pasukin ito. Umingit ang malalaking pinto ng simbahan nang buksan niya ito. Hindi pa siya nakakakita ng ganoong kalaking gusali. At una niyang napansin ang halimuyak ng mga bulaklak sa loob ng simbahan. Ngunit wala siyang mabanaagang bulaklak. Tanging mga upuan at ang mga rebulto ng santo ang kanyang nakita. Sinundan niya ang amoy patungo sa isang silid sa tabi ng simbahan. Nakabuka ang pinto ng silid at nakita niya sa kanyang pagpasok ang isang sarkopago. Napapalibutan ito ng mga bulaklak at ng mga nakatirik na kandila. Sumakit ang kanyang ilong sa pinaghalo-halong bango ng iba’t ibang bulaklak at sa banayad na usok ng mga kandila. Dito nakahimlay ang may-ari ng pinakaaasam na ulo ni Taraki. Isang ulong maaaring makapagbigay sa kanya at sa kanyang barangay ng isang kakaibang kapangyarihan. Gawa sa kahoy ang sarkopago at nakaukit sa takip nito ang imahen ng buong katawan ni Juan de Salcedo. Kaya’t nakita ni Taraki ang mukha ng kanyang pakay. Mabigat ang takip kaya’t natagalan si Taraki sa pagbukas sa sarkopago. Nang mabuksan na niya ang sarkopago, agad niyang tinanggal mula sa pagkakasukbit ang kanyang dalang patalim. Ngunit nagulat siya sa kanyang nakita. Wala na ang ulo ni Juan de Salcedo. May nauna sa kanya. Galit ang una niyang naramdaman at ninais niyang sumigaw. Ngunit nabalisa siya nang may ibang sumigaw. Pagtalikod niya’y nakita niya ang dalawang lalaking nasa bukana ng pintuan. Tumakbo ang dalawang lalaki palabas ng simbahan, nagsisisigaw ng saklolo. Nilingon ni Taraki ang walang ulong katawan at napuno ng panghihinayang. At siya’y tumakbo na rin palabas.
Mag-subscribe sa:
Mga Post (Atom)
